آموزش پرورش و نگهداری بُز

پرورش بز می­‌تواند به‌منظور بهره‌­برداری به‌صورت داشتی جهت تولید شیر، گوشت، کود، الیاف و در کنار آن، پوست و چرم و به طریق روش­‌های کوچ‌رو (عشایری)، نیمه کوچ رو (روستایی) و ثابت (مزرعه‌­ای) انجام گیرد. درهرحال، نژاد بز در هر یک از موارد فوق می­‌تواند اصیل، بومی، آمیخته یا از سایر نژادها مطلوب باشد.

در ایران مصرف گوشت گوسفند و فرآورده­‌های مربوط به آن بسیار بیشتر از گوشت بز و فرآورده‌­های آن است. معمولاً پرورش بز در کشور به‌صورت سنتی و توسط عشایر در کنار گوسفند و برای فربه‌شدن و فروش انجام می­‌شود.

پرورش بزهای نژاد سانن

در این مقاله توضیح مختصری در مورد نوعی بز شیرده به نام بز سانن است، اگرچه شیر بزهای بومی ساکن کشورمان بسیار کم و در حدود روزانه ۳۰۰ گرم است، اما این بزهای بومی سالانه چیزی حدود ۷۰۰ لیتر شیر می‌توانند تولید کنند.

«سانن» یکی از نژادهای معروف بُز شیری اروپاست که از جهت برتری در خصوصیات تولیدی و تولیدمثلی در بیشتر نقاط جهان گسترش‌یافته و علاقه­‌مندان بسیاری به پرورش و نگهداری آن مشغول شده‌اند. معروفیت این بز به سبب توانایی زیاد در تولید شیر، رشد سریع، باروری، چندقلوزایی کیفیت ترکیبات شیر، فرآوری آسان و لذیذ در تهیه محصولات لبنی، رفتار آرام در پرورش و نگهداری و … است.

میزان شیردهی بزهای سانن

بر اساس یک توصیه عمومی برای دامدارانی که قصد دارند تا پرورش بُز را به‌صورت مزرعه­‌ای و یا در سیستم‌­های بسته انجام دهند، انتخاب بز سانن به دلیل ظرفیت بالاتر تولید شیر، مناسب‌­تر است. بزهای نژاد سانن و آلپاین به تولید شیر معروف هستند. دوره شیردهی این نوع بزها ۲۹۰ تا ۳۰۵ روز در سال است و روزانه بین ۳ تا ۸ لیتر شیر می­‌دهند.

آشنایی با بز سانن یا Sannen Goat

زیستگاه اصلی بز سانن در کوه­‌های کشور سوئیس در روستایی به نام سانن بوده و این نژاد از این نقطه به سراسر جهان منتقل‌شده است. بز سانن دارای موهای کوتاه سفید و گاهی خاکستری است. متوسط وزن بزهای ماده این نژاد حدود ۶۱ کیلوگرم و وزن نرها تا ۷۵ کیلوگرم می­‌رسد. ارتفاع قد در بزهای ماده ۷۶ سانتیمتر و در نرها به ۸۱ سانتیمتر می‌­رسد. نرها شاخ‌دار و ماده‌­ها ممکن است دارای شاخ کوتاه یا بی‌شاخ باشند.

بز سانن به تولید شیر معروف است و شاید به‌ جرئت بتوان گفت بهترین نژاد شیری بز در دنیاست. متوسط چربی شیر این نژاد ۶/۳ درصد، پروتئین شیر ۲/۳ درصد و مواد جامد شیر ۸/۱۲ درصد می‌­باشد. دو قلوزایی در بزهای سانن خالص موضوعی عادی است. بعضی منابع درصد دوقلوزایی بزهای ماده را در این نژاد از ۴۵ تا ۸۰ درصد گزارش کرده­‌اند. این در حالی است که موارد زایش سه یا چهارقلو نیز در این نژاد فراوان گزارش‌ شده است!

اصلی‌ترین مزیت بُز نژاد سانن این است که نگهداری و مدیریت آنها بسیار آسان است. به‌طوری‌که یک کودک می‌­تواند از یک گله کوچک سانن نگهداری کند و اینکه آنها به میزان زیادی شیر تولید می­‌کنند. 

تغذیه بز سانن

ازآنجایی‌که بزهای سانن شیر زیادی تولید می­‌کنند، بنابراین به مقدار زیادی پروتئین و انرژی نیاز دارند و تغذیه آنها باید به‌طور منظم انجام شود. همیشه همراه با غذای تازه و خوب، به‌طور منظم آب تازه و سالم برای آنها فراهم کنید. هر رأس بز سانن و آلپاین در روز حدود ۲ الی ۳ کیلوگرم خوراک مصرف می­‌کند. یکی از بهترین خوراک‌هایی که بز سانن به آن واکنش بسیار خوبی نشان می‌دهد (هم ازنظر خوش‌خوراکی و هم واکنش بدنی) علوفه هیدروپونیک است.

تولیدمثل بز

بزهای سانن معمولاً هرسال تولیدمثل می­‌کنند و در هر دوره یک یا یک جفت بزغاله تولید می‌­کنند. بزهای سانن مستعدد چند قلوزایی هستند. لازم است از ماده‌های آبستن بسیار مراقبت شود. بزهای سانن از ۸ ماهگی بالغ شده و قابل باروری است از سال دوم زاد و ولد بسیاری دارد که هر ۶ ماه زایمان می­‌کند.

محل نگهداری بزها

محل زندگی برای بزهای سانن بسیار حیاتی و مهم است؛ زیرا آنها عاشق ماندن در سایه هستند و نور آفتاب شدید را نمی­‌توانند تحمل کنند. همچنین یک مکان مناسب از آنها در مقابل انواع شرایط نامطلوب و انواع بیماری‌­ها محافظت می‌کند.

نحوه نگهداری بز سانن

پرورش بز سانن بسیار آسان است. آنها نیاز به مراقبت مخصوص و اضافی ندارند. شما می‌­توانید آنها را با حیوانات دیگر خود پرورش دهید. حتی یک کودک هم می‌تواند آنها را پرورش دهد و از آنها به‌آسانی مراقبت کند. اما مراقبت اضافی و مدیریت آنها، سلامتی و تولید آنها را افزایش می‌دهد.

همیشه غذای تازه باکیفیت خوب به بزهای خود بدهید که از مواد غذایی باارزش و غنی‌شده با عناصر ضروری غذا، تهیه‌شده باشد. عمل شیردوشی از بزها باید روزی دو بار انجام شود. سعی کنید اطراف مزرعه خود حصار بکشید و همیشه بزها را داخل مزرعه نگهداری کنید. اطمینان حاصل کنید که هوای تازه و نور داخل محل نگهداری آنها تأمین می‌شود.

محل نگهداری و تجهیزات مورداستفاده بزها را به‌طور منظم تمیز کنید. همیشه محل نگهداری را خشک نگهدارید.
بزهای نر را از بزهای ماده جدا نگهدارید. از بزهای نر بالغ، ماده‌­های باردار و بزغاله­‌ها بسیار مراقبت کنید. برای بزها آب تازه کافی و تمیز مهیا کنید. در صورت نیاز بلافاصله با دامپزشک تماس بگیرید.

صدور مجوز پرورش بز

مانند هر کسب‌وکار دیگری، گرفتن مجوزهای لازم از ملزومات اولیه است. سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی و سازمان نظام‌مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی طبق نیازها و امکاناتی که در مناطق مختلف کشور وجود دارد، به سازمان‌های متولی و زیرمجموعه ابلاغ می‌شود. سازمان‌هایی که سرمایه‌گذاران این حوزه باید با آنها در تعامل باشند، نظام‌مهندسی کشاورزی و نظام دامپزشکی است.

بهترین محل برای پرورش بز سانن

برای پرورش این نوع بزها بهتر است مناطقی از کشور با آب‌وهوای کوهستانی و خنک انتخاب شود و یا تهویه مناسب در آغل برقرار باشد. بزها به کوران و رطوبت بالا بسیار حساس هستند و باید آنان را از سرمای شدید حفظ کرد.

شرایط آب‌وهوایی مناسب برای پرورش گلۀ بزهای شیری اصلاح‌شده:

• رطوبت حداقل ۲۵ درصد و حداکثر ۷۵ درصد برای پرورش بز مطلوب است.
• دمای مناسب برای پرورش بز معمولاً بین ۱۲ تا ۲۱ درجۀ سانتی‌گراد است. مقدار تولید شیر و سلامت عمومی بزها در دمای بین ۱۷- تا ۲۷ درجه تحت تأثیر قرار نمی­‌گیرد، ولی دمای بیش از ۲۷ درجه یا کمتر از ۲۵- درجه باعث کاهش مصرف خوراک و کاهش تولید شیر آنها می‌شود.

بنابراین پرورش بز سانن در مکان‌هایی از ایران که متوسط دمای هوا در طول سال (به‌ویژه در تابستان) بالاتر از ۳۰ درجه سانتی‌گراد است، با مشکل و کاهش تولید مواجه خواهد بود (از مناطق مرکزی به سمت جنوب ایران).

تاریخچه پرورش بز سانن در ایران

سابقه ورود بز سانن اصیل به ایران به سال ۱۳۴۳ برمی‌گردد. ورود بز سانن در ایران باهدف آمیخته‌گری این نژاد با بزهای بومی و تولید یک نژاد شیری انجام شد، که بنا به دلایلی این طرح چندان توفیق نداشت و به اهداف اولیه خود نائل نشد. اما در سال­‌های اخیر و با مشارکت بخش خصوصی و صدور مجوز وزارت جهاد کشاورزی، ورود بزهای خالص نژاد سانن از فرانسه به ایران آغاز شده و در نقاط مختلف کشور گله‌­های متعددی بر اساس پرورش بز سانن شکل‌گرفته است.

نحوه ایجاد یک گله بز شیری

برای تشکیل و ایجاد یک گله بز شیری اصلاح‌شده به دو روش می­‌توان اقدام کرد: در روش اول می‌­توان تمام بزهای نر و ماده موردنیاز گله را از نژاد خالص سانن یا آلپاین و از مراکز توزیع و فروش این نژادها در داخل یا خارج از کشور تهیه کرد. روش دوم برای ایجاد یک گله بز شیری آن است که یک یا چند رأس بز نر خالص از نژاد سانن یا آلپاین را از مراکز معتبر خریداری و سپس از آن‌ها برای آمیخته گری با بزهای بومی یک منطقه برای چند نسل استفاده نمود.