با افزایش روز افزون جمعیت، توسعه دامداری‌ها و بهبود وضعیت تغذیه مردم نیاز به منابع جدید غذایی خصوصاً چربی‌ها و پروتئین‌های گیاهی بیشتر احساس می‌شود در همین راستا جهت تغذیه علوفه دام، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه زراعت کلزا شروع شده و کشورهای چین، فرانسه، انگلستان، هند و کانادا پیشگامان کشت و توسعه کلزا می‌باشند. در این مقاله به بررسی اهمیت استفاده از علوفه کلزا برای تغذیه دام و طیور می‌پردازیم.
ارقام اولیه کلزا به علت داشتن اسید اوراسیک در روغن و گلوکزینولیت‌های سمی در کنجاله کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما هم اکنون ارقام یک صفر دو صفر که در ارقام سه صفر اسید اوراسیک کمتر از دو درصد و گلوکزینولیت‌های سمی کنجاله به ۱۸ تا ۳۰ میکرومول در هر گرم کنجاله رسیده است، برای تهیه علوفه دام مناسب می‌باشند. استان گلستان با سطح زیر کشت حدود ۳۵ هزار هکتار، یکی از قطب‌های تولید محصول کلزا در کل دانه‌های روغنی کشور می‌باشد و با کاهش سطح زیرکشت پنبه، امید است با تولید علوفه کلزا به صورت علوفه کنجاله سبز یا سیلویی تا حدودی مشکالت دامداران برطرف شود.
| محصول مرتبط: تولید علوفه دامی به روش هیدروپونیک |
علاوه بر این در مصرف علوفه کلزا باید احتیاط‌هایی صورت گیرد که از آن جمله زمان مناسب برداشت علوفه می‌باشد که باید در اوایل غلاف‌بندی گیاه قطع و به مصرف دام برسد؛ زیرا بعد از تشکیل غلاف (محل اصلی سنتز گلوکزینولیت‌ها) درصد مواد سمی علوفه بالا می‌رود. همچنین بعد از خشک شدن علوفه و در موقع جمع‌آوری ساقه‌های خشک، باید از خشک بودن علوفه اطمینان حاصل نمود، زیرا چنانچه علوفه مرطوب برداشت شود، قارچ‌ها در علوفه رشد کرده و باعث کپک زدگی می‌شود.
علوفه کُلزا در رژیم غذایی دام‌ها منبع پروتئینی خوبی است که دامداران برای جلوگیری از تاثیرات سوء «گلوکزینولیت‌ها» مجازند که تنها ۵۰ تا ۶۰ در جیره غذایی دام‌ها از آن استفاده کنند. زیرا بیشتر از آن برای دام‌ها مشکلاتی ایجاد می‌نمایند. به طور کلی باید پذیرفت که تغذیه انحصاری نشخوارکنندگان از علوفه سبز و تازه کلزا به خاطر بالا بودن مقدار پروتئین خام و کم بودن فیبر صحیح نیست.
بسیاری از گونه‌های جنس براسیکا و سایر جنس‌های خانواده‌ی کروسیفر دارای ارقام علوفه‌ای هستند که به صورت علوفه کم و تازه سیلو شده مصرف می‌گردد. همچنین گاه ارقام اصلاح شده اینگونه از جمله کلزا در علوفه دام‌ها استفاده می‌شود. از مزایای این ارقام زمان تولید علوفه در تیپ‌های پاییزه آنهاست که همزمان با کمبود شدید علوفه مخصوصاً در شرایط آب و هوای ایران می‌باشد. گذشته از ارزش و اهمیت غذایی، بالا بودن مقدار روغن و پروتئین در دانه کلزا این امکان را فراهم می‌سازد تا با کشت این گیاه مقدار قابل توجهی روغن و پروتئین‌های گیاهی از هر هکتار زمین استحصال نمود. برداشت ۳ تن دانه از یک هکتار زمین معادل تولید ۱۲۰۰ کیلوگرم روغن نباتی و ۱۶۵۰ کیلوگرم کنجاله در هر هکتار می‌باشد.
در حالی که برداشت این مقدار روغن و پروتئین از سایر دانه‌های روغنی مقدور نخواهد بود. کنجاله کلزا در ارقام جدید از نظر کیفی نزدیک به کنجاله سویا و حدود ۴۰ درصد پروتئین دارد از این رو یکی از منابع بسیار غنی پروتئین گیاهی در تغذیه دام و طیور می‌باشد. همچنین کنجاله کلزا حاوی ۱۳ درصد فیبر می‌باشد.
وجود مقدار نسبتاً زیاد فیبر در کنجاله یک عامل محدودکننده در استفاده از آن به عنوان خوراک دام محسوب می‌شود چرا که توان تولید انرژی را در جیره غذایی کاهش می‌دهد. حدود ۵۰ تا ۵۸ درصد وزن خشک دانه کلزا را کنجاله تشکیل می‌دهد. پروتئین موجود در کنجاله حاوی ترکیب مناسب از اسیدهای آمینه است و قابل مقایسه و رقابت با کنجاله سایر دانه‌های روغنی می‌باشد.
کلزا و خردل قهوه‌ای یا زرد آسیایی می‌توانند در برنامه تغذیه دام‌ها وارد شوند؛ اما در زمینه مصرف آنها باید احتیاط‌هایی صورت گیرد این گیاهان می‌توانند غذای خوش طعمی برای دام‌ها مخصوصاً گاوها باشند و بهتر است چند روز به مقدار کم به دام خورانده شود تا با طعم و مزه‌ی آن سازگار شوند. میانگین پروتئین خام بر پایه ماده خشک آن ۱۰ تا ۱۲ درصد است که تا ۱۶ درصد می‌تواند افزایش یابد. میانگین کل مواد معدنی قابل هضم، ۵۰ تا ۵۵ درصد یا بالاتر است. جهت تعیین ارزش‌های واقعی مواد معدنی در علوفه، تجزیه علوفه توصیه می‌شود.
برای بدست آوردن حداکثر ماده خشک و همچنین حفظ پروتئین خوب با سطح انرژی بالاتر، بهتر است گیاهان در مرحله ابتدای غلاف‌بندی درست قبل از آنکه گل‌ها ریزش کنند، از محل ریزش برگ‌ها بریده شوند. اکثر تولیدکنندگان علوفه کلزا اظهار می‌دارند که بسته‌بندی (عدل‌بندی) این گیاهان در رطوبت مناسب مشکل است و پیشنهاد می‌کنند که عدل‌هایی ساخته شود که مشکلات ضایعات علوفه را کاهش دهد و همچنین خردکردن علوفه خشک، تضمین مناسبی برای خشک شدن یکنواخت است.
کلزا و خردل همچنین می‌توانند به عنوان علوفه قصیلی (سیلویی) مطرح شوند. در این گیاهان میزان رطوبت در زمان برداشت بالا است (۸۰-۷۵ درصد) پلاسیده شدن علوفه سبز در زیر ۶۵ درصد رطوبت مشکل است و اگر رطوبت در هنگام سیلو کردن بالای ۷۰ درصد باشد، مشکلاتی در علوفه سیلو شده بوجود می‌آید. خُرد کردن فرآیند (خشک شدن) علوفه را تسریع خواهد نمود. بعضی از تولیدکنندگان علوفه سیلویی نتایج خوبی بدست آوردند.
زمانی که سیلو علوفه کلزا یا خردل با لایه‌های متناوب از کلزا و غلات که به صورت قصیلی (تر) برداشت شدند، پر شده بود و در هنگام تغذیه دام‌ها لایه‌ها با یکدیگر مخلوط شدند. همچنین تجمع باکتری‌های تلقیح کننده در علوفه سیلو شده ممکن است برای گیاهانی که کربوهیدرات محلول کمی دارند، مفید باشد. بعضی از تولیدکنندگان علوفه معتقدند که دام‌ها فقط از یک نوع علوفه کلزا تغذیه شوند و اگر علوفه خشک باشد بهتر است.
| محصول مرتبط: استفاده از پسماندهای کشاورزی در صنعت دامپروری |
در اینجا ذکر این نکته ضروری است که فقط ۵۰ تا ۶۰ درصد از کل تغذیه روزانه دام‌ها از علوفه خشک کلزا یا خردل مجاز می‌باشد و بیشتر از این درصد توصیه نمی‌شود زیرا در اثر رژیم غذایی طولانی مدت دام‌ها از این منبع غذایی، ممکن است شرایطی که کم خونی همولیتیک نامیده می‌شود، توسعه یابد.
تغذیه نزدیک به ۵۰ درصد یا کمتر از علوفه کلزا یا خردل در رژیم غذایی روزانه دام‌ها از کم خونی همولیتیک جلوگیری می‌کند. تغذیه گاوها از علوفه‌های خانواده براسیکا در دوره‌های طولانی مدت ممکن است به مقدار ناچیز مانع از جذب مواد معدنی مخصوصاً مس و سلنیوم شود. بنابراین اطمینان از وجود مقادیر توصیه شده مواد معدنی مخصوصاً مس و سلنیوم در جیره غذایی گاوها، ضروری می‌باشد. همچنین به مقادیر ناچیز باعث معدنی شدن نمک و مکمل‌های معدنی مانند مس و سلنیوم می‌شود. این ماده (مس و سلنیوم) باید به نسبت‌های لازم به محتویات علوفه خانواده براسیکا اضافه شود. اطلاعات نشان می‌دهد که کلزا می‌تواند منبع غذایی خوبی برای دام‌ها باشد. هوپ در سال ۲۰۰۱ اظهار می‌دارد که بریدن و قطع به موقع و مناسب علوفه برای جلوگیری از کاهش کیفیت علوفه ضروری می‌باشد.
حداکثر تولید ماده خشک در علوفه خشک شده زمانی بدست می‌آید که کلزا در ابتدای مرحله غلاف‌بندی بریده شود (زیرا بعد از تشکیل غلاف، میزان گلوکزینولیت‌ها در علوفه بالا می‌رود چون غلاف‌ها محل اصلی سنتز گلوکزینولیت‌ها هستند). جهت برداشت کلزا در مرحله‌ی ابتدای غلاف‌بندی آب و هوا باید چند روز مساعد باشد زیرا خشک شدن علوفه کلزا وقت زیادی می‌گیرد. در موقع جمع‌آوری ساقه‌های خشک شده، باید از خشک بودن علوفه اطمینان حاصل نمائید زیرا در اثر مرطوب بودن، قارچ‌ها در علوفه رشد کرده و باعث کپک‌زدگی علوفه می‌شوند و اگر خشک شدن علوفه مناسب نبود باید در مزرعه چند روز دیگر باقیمانده تا در اثر هوادهی کاملا خشک شود.
متاسفانه برگ‌های خشک شده کانول مستعد (خرد شدن) می‌باشند. به طور ایده‌آل اگر علوفه خشک شده بعد از شبنم عدل‌بندی (بسته‌بندی) شود از ریزش و خرد شدن برگ‌ها تا حدودی جلوگیری می‌شود. همچنین هوپ در سال ۲۰۰۱ اظهار می‌دارد که کلزا منبع پروتئینی خوبی در رژیم‌های تغذیه حیوانات می‌باشد. در نمونه‌های (علوفه خشک کلزا) که از شمال داکوتا برداشت شده بود حاوی ۱۶ درصد رطوبت و تی.دی.اِن آن 92/106 بر اساس ماده خشک بود. همچنین اگر علوفه کلزا سیلو شود از نظر ارزش غذایی رقیبی برای (علوفه خشک یونجه) می‌باشد.
علوفه خشک شده همچنین برای دام‌ها خیلی خوش طعم می‌باشد؛ اما برای این که دام‌ها با مزه و بوی آن سازگار شوند در ابتدا باید مصرف آن کم باشد فایده خوب این است که در طی اولین روزهایی که دام‌ها از علوفه خشک کلزا استفاده می‌کنند، علوفه خشک کلزا باید ۱۰ تا ۱۵ درصد جیره غذایی روزانه دام‌ها را تشکیل دهد. ورن رکز در سال ۲۰۰۱ از دانشگاه مرکزی ساسکا چوان کانادا اظهار می‌دارد که کیفیت تغذیه کلزا وابسته به زمان بلوغ است. کلزا در زمان گل‌‌دهی در حدود ۱۴ درصد پروتئین بر اساس بر ماده خشک دارد که حجم انرژی آن با علوفه سبز غلات مشابه است. همچنین ورن رکز در سال ۲۰۰۱ پیشنهاد می‌کند که در اثر سرما و بالا بودن رطوبت هوا، چون خشک کردن علوفه مقدور نمی‌باشد، سیلو کردن علوفه به طور واضح دارای برتری می‌باشد. علوفه سبز کلزا جهت سیلو کردن، به علت این که «قند» محلول زیادی ندارد، نیاز به سطوح کربوهیدرات برای باکتری‌های تخمیر کننده دارد. سیلو کلزا را مانند هر علوفه دیگر می‌توان به صورت لایه لایه پر کرد و اگر به صورت لایه‌های متناوب با علوفه سبز غلات در سیلو قرار گیرد، باعث کمک به فرآیند تخمیر سیلو می‌شود.
در بعضی از مزارع، کلزا به همراه یولاف وحشی برداشت شده و بعد از خرد کردن به صورت توام سیلو می‌شوند. فایده این عمل داشتن سطح بالاتر از قندهای محلول در گیاه (یولاف وحشی) می‌باشد. همچنین ممکن است از تولیدکنندگان علوفه سیلویی از اسپری ماده تلقیحی خشک برای کمک به عمل تخمیر سیلو استفاده کنند که در نهایت باید محل سیلو کاملاً پوشیده شود تا هوا به داخل سیلو نفوذ نکند. همچنین بر اساس نظر رکز در سال ۲۰۰۱ تنها ۴۰ درصد جیره غذایی روزانه دام‌ها باید از علوفه کلزا تامین شود. در استان گلستان یکی از علف‌های هرز مزارع کلزا (یولاف وحشی) می‌باشد که در صورت عدم مبارزه شیمیایی مشکلاتی در زمان برداشت به وجود می‌آید. پس بهتر است اگر مزرعه کلزایی برای برداشت علوفه‌ای در نظر گرفته شد با علف‌های هرز آن مخصوصاً یولاف وحشی مبارزه نشود.
بریان دویگ در سال ۲۰۰۲ اظهار می‌دارد که زمان برداشت علوفه کلزا هنگامی است که برگ‌ها کاملاً خشک باشد و برای تغذیه از علوفه کلزا عدل‌بندی شده بهتر است ابتدا توسط یک خرد کننده، ساقه‌ها شکسته شود تا دام‌ها تشویق شوند که به طور خیلی کامل علوفه را مصرف کنند. به نظر دویگ در سال ۲۰۰۲ در کلزا مقدار سولفور بالا می‌باشد که این مقدار با مس و سلنیوم رابطه دارد و باید از معدنی شدن مک‌ها و مکمل‌های معدنی که محتوی مس و سلنیوم هستند اجتناب شود. همچنین به نظر دویگ ۵۰ تا ۶۰ درصد از جیره غذایی دام‌ها باید از علوفه کلزا تأمین شود و بیشتر از این مقدار مشکلاتی برای دام‌ها ایجاد می‌کند.
| محصول مرتبط: تغذیه دام |
کلزا به عنوان یک محصول مناسب در تناوب نمی‌باشد. زیرا کاه و کلش آن محتوی مقادیر نسبتاً زیادی ازت می‌باشد که پس از برداشت در مزرعه باقیمانده و متعاقباً معدنی می‌شود. بالا بودن مقدار ازت در کاه و کلش کلزا تا حدودی نگران کننده است و احتمال بالا بودن نیترات سمی در علوفه وجود دارد. در کلزا نیترات مثل بعضی از گیاهان علوفه‌ای تجمع نمی‌یابد. اما پتانسیل آن مخصوصاً زمانی که گیاه تحت تنش خشکی، گرما و آب گرفتگی پای بوته‌های یا آب و هوای سرد قرار می‌گیرد، وجود دارد.
بقایای کلزا در طی زمان اثر سمیت خود را از دست می‌دهند (نیترات سمی) ولی دماهای پایین در طی زمستان، باعث به تعویق افتادن فرآیند تجزیه میکروبی و سمیت زدایی می‌شود. رکز در سال ۲۰۰۱ اظهار می‌دارد که ممکن است جهت تغدیه علوفه کلزا توسط دام‌ها به آنالیز علوفه جهت تعیین نیترات نیاز باشد و اگر علوفه کلزا بعد از سرمازدگی برداشت شود نیترات‌ها تا حدودی محدود می‌شوند. قطع علوفه سریعاً بعد از سرمازدگی دارای اهمیت می‌باشد زیرا در این زمان نیترات‌ها در ریشه تجمع می‌یابند. انتظار مساعد شدن هوا بعد از بارندگی برای برداشت علوفه کلزا به گیاه اجازه فتوسنتز مجدد را داده و گیاه می‌تواند از مقادیر بالایی نیترات‌ها در خاک استفاده نموده و سطح نیترات علوفه بالا می‌رود. به طور کلی باید پذیرفت که تغذیه انحصاری نشخوارکنندگان با علوفه سبز و تازه کلزا صحیح نیست زیرا از ترکیب غذایی نامناسبی برخوردار است. مقادیر بسیار زیاد پروتئین و مقادیر کم الیاف علت این موضوع می‌باشد.
در ایستگاه تحقیقاتی هلند مشاهده شد که تغذیه حیوانات با برسیکا یخ زده موجب مسمومیت با علائم زیر شده:
در نشخوارکنندگان نیترات در شکمبه حیوان تبدیل به نیتریت دو سود و سپس تبدیل به آمونیاک می‌شود. اما ممکن است نیتریت وارد خون شده موجب تغییر هموگلوبین شود، چنانچه مقدار آن زیاد باشد. موجب مسمومیت حیوان می‌گردد. در حقیقت در این نوع مسمومیت خون نمی‌توان اکسیژن را به بافت‌ها و سلول‌ها برساند. دانه در خانواده براسیکا حاوی ماده ضد تیروئیدی به مقدار تقریبی ۸ گرم در هر کیلو دانه می‌باشد. که این ماده مانع رشد حیوان شده و ایجاد گواتر می‌نماید. برای درمان مسمومیت باید بلافاصله رژیم غذایی حیوان را عوض نموده و مواد قندی بیشتری به حیوان خورانده شود. اضافه کردن دانه غلات به جیره غذایی به مدت طولانی بسیار مفید است.
منابع
1- مجموعه مدیر دام
2- دهشیری ، ع 1378. زراعت کلزا. دفتر تولید برنامه‌های ترویجی و انتشارات فنی
3- شماع، م وه، ساعدی. 1370. گیاهان سمی و تاثیر مسمومیت آنها در حیوانات. انتشارات دانشگاه تهران
4- عزیزی م و ا. سلطانی و س خاوری، 1378. کلزا، فیزیولوژی، زراعت، به نژادی، تکنولوژی زیستی
انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد
5. Berayan doig. 2002 . brassica crops for hay and silage (canola and mustard)
6. D Arce Mcmillam .2002. canola gets new life as feed silage .google search.
7. Hoppe .2001. voluntree camola a good forage google search.
| برای دانلود محصولات مربوط به دام بر روی لینک زیر کلیک بفرمایید | برای دانلود محصولات مربوط به طیور بر روی لینک زیر کلیک بفرمایید |
دام |
طیور |
مجموعه مدیر دام با دارا بودن کارشناسان متخصص در رشتههای مرتبط به طیف گسترده‌ای از افراد و مشاغل کمک می‌کند کسب‌و‌کار خود را به بهترین و سریع‌ترین نحو ایجاد کرده و گسترش دهند.
تمامی حقوق این سایت متعلق به مدیر دام می‌باشد. این سایت در زمینه آموزش‌های نوین پرورش و مدیریت دام، طیور، آبزیان و حشرات و تحت قوانین جمهوری اسلامی ایران فعالیت می‌کند.
طراحی سایت، توسعه و بهینه‌سازی محتوا توسط RaaheKasb
